डॉ. भीमराव रामजी आंबेडकर, ज्यांना आपण प्रेमाने बाबासाहेब म्हणतो, त्यांचा जन्म १४ एप्रिल १८९१ रोजी झाला. ते आपल्या आई-वडिलांचे चौदावे आणि शेवटचे अपत्य होते. त्यांचे वडील, सुभेदार रामजी मालोजी सकपाळ, ब्रिटिश भारतीय सैन्यात अधिकारी होते आणि संत कबीरांचे भक्त होते.
बालपण आणि संघर्ष
बाबासाहेबांच्या जीवनात दुःख लवकरच आले – त्यांचे वडील निवृत्त झाले तेव्हा ते फक्त दोन वर्षांचे होते, आणि आईचे निधन झाले तेव्हा फक्त सहा वर्षांचे. त्यांच्या मावशीने त्यांचे संगोपन केले. त्यांनी मुंबई आणि सातारा येथे प्राथमिक शिक्षण घेतले, जिथे त्यांना अस्पृश्यतेच्या कडवट वास्तवाचा सामना करावा लागला. समाजातील भेदभाव असूनही, त्यांचा बुद्धिमत्तेचा झगमगाट झळकत होता.
शिक्षण आणि उच्च अभ्यास
१९०७ मध्ये मॅट्रिक पास केल्यानंतर, त्यांनी एल्फिन्स्टन कॉलेज, मुंबई येथे पदवी प्राप्त केली. बडोद्याचे महाराजा सयाजीराव गायकवाड यांच्या शिष्यवृत्तीवर त्यांनी अमेरिकेच्या कोलंबिया विद्यापीठातून १९१५ मध्ये एम.ए. आणि १९१६ मध्ये पीएच.डी. पदवी मिळवली. त्यानंतर ते कायद्याच्या अभ्यासासाठी लंडनला गेले, जिथे त्यांनी बार-ऍट-लॉ आणि एम.एससी. (अर्थशास्त्र) पदव्या प्राप्त केल्या.
सामाजिक चळवळ आणि संघर्ष
भारतात परतल्यावर, बाबासाहेबांनी अस्पृश्यता आणि सामाजिक असमानतेविरुद्ध लढा सुरू केला. १९२७ मध्ये महाड सत्याग्रह आणि १९३० मध्ये नाशिकच्या काळाराम मंदिर प्रवेश आंदोलनाद्वारे त्यांनी हिंदू धर्मातील वर्णव्यवस्थेवर मोठा प्रहार केला. “मी हिंदू म्हणून जन्मलो आहे, पण हिंदू म्हणून मरणार नाही” अशी घोषणा करून त्यांनी १९५६ मध्ये बौद्ध धर्म स्वीकारला.
भारतीय राज्यघटनेचे शिल्पकार
स्वातंत्र्यानंतर, डॉ. आंबेडकरांना भारतीय राज्यघटनेचे मसुदा समितीचे अध्यक्ष म्हणून निवडण्यात आले. त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली भारताला एक लोकशाही, समतावादी आणि सामाजिक न्यायावर आधारित घटना मिळाली. त्यांनी मूलभूत हक्क, महिला हक्क, आणि शोषित वर्गाच्या संरक्षणासाठी घटनेत महत्त्वाच्या तरतुदी केल्या.
अर्थव्यवस्था आणि रिझर्व्ह बँकेची स्थापना
डॉ. आंबेडकर हे एक उत्कृष्ट अर्थतज्ज्ञ होते. त्यांनी हिल्टन यंग कमिशनसमोर मांडलेल्या योजनेनुसार १९३५ मध्ये रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया (RBI) स्थापन करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली.
अंतिम वर्षे आणि बौद्ध धर्म स्वीकार
१४ ऑक्टोबर १९५६ रोजी नागपूर येथे अर्धशतकावरील बौद्ध धर्मांतर समारंभात त्यांनी लाखो अनुयायांसह बौद्ध धर्म स्वीकारला. त्यांनी “बुद्ध आणि त्यांचा धम्म” हा ग्रंथ लिहिला, जो बौद्ध तत्त्वज्ञानाचा आधारस्तंभ आहे.
वारसा आणि महापरिनिर्वाण
६ डिसेंबर १९५६ रोजी बाबासाहेबांचे निधन झाले. त्यांच्या स्मरणार्थ ६ डिसेंबर हा दिवस महापरिनिर्वाण दिन म्हणून साजरा केला जातो. १९९० मध्ये भारतरत्न पुरस्काराने त्यांना गौरवण्यात आले.
“शिक्षित व्हा, संघटित व्हा आणि संघर्ष करा” हा बाबासाहेबांचा संदेश आजही करोडो भारतीयांना प्रेरणा देत आहे. त्यांचा जीवनप्रवास हा सामाजिक न्याय, समता आणि मानवतेचा मार्गदर्शक प्रकाश आहे.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर अमर राहतील!
