बाबा आढाव हे महाराष्ट्रातील श्रमिक चळवळीचे प्रख्यात समाजसेवक, मानवतावादी विचारवंत, ज्येष्ठ समाजवादी नेता आणि अन्यायी व्यवस्थेविरुद्ध आयुष्यभर लढा देणारे युगपुरुष म्हणून ओळखले जातात. गरीब, वंचित, स्थलांतरित कामगार, हमाल, रिक्षाचालक, फेरीवाले आणि असंघटित कामगारांच्या हक्कांसाठी आयुष्यभर संघर्ष करणाऱ्या या महान व्यक्तिमत्त्वाचा जन्म 22 फेब्रुवारी 1930 रोजी झाला.

प्रारंभीचे जीवन व शिक्षण

बाबा आढाव यांचा जन्म पुण्याजवळील एका कुटुंबात झाला. लहानपणापासूनच सामाजिक प्रश्नांची जाण आणि न्यायबुद्धी त्यांच्या मनात पक्की होती. शिक्षणासाठी त्यांनी कायद्याची पदवी (LLB) पूर्ण करून अॅडव्होकेट म्हणून करिअरची सुरुवात केली. पण केवळ वकिली न करता समाजातील अन्यायाविरुद्ध आवाज उठवणे हेच त्यांनी आपले ध्येय मानले.

सामाजिक कार्याची सुरुवात

प्रबोधनकार ठाकरे, लोहिया, जयप्रकाश नारायण, आचार्य अत्रे या समाजवादी विचारवंतांच्या प्रभावाखाली त्यांनी समाजकार्यात सहभाग घेतला.
1950–60 च्या दशकात असंघटित कामगारांच्या दयनीय परिस्थितीने ते हेलावले आणि त्यांनी स्वतःचे आयुष्य त्यांच्यासाठी समर्पित केले.

हामाल पंचायत : असंघटित कामगारांसाठी क्रांती

1956 मध्ये असंघटित कामगारांच्या सुरक्षेसाठी त्यांनी “पुणे कामगार हामाल पंचायत” या संघटनेची स्थापना केली.
ही संघटना आजही भारतातील सर्वात यशस्वी असंघटित कामगार संघटना म्हणून ओळखली जाते.

त्यांच्या प्रयत्नांमुळे झालेले मोठे बदल

• हमाल कामगारांना ओळखपत्र मिळाले

• त्यांना नियमित पगार संरचना मिळाली

• आरोग्य सुविधा, पेन्शन, विमा, निवृत्ती लाभ सुरू झाले

• हमाल कामगारांना आदर आणि हक्क मिळवून दिले

ह्या चळवळीने देशभरातील श्रमिक संघटनांना दिशा दिली.

“एक गाव – एक पाणवठा” आंदोलन

महाराष्ट्रातील जातीय भेदभाव व सामाजिक अन्यायाविरुद्ध त्यांनी अनेक चळवळींना नेतृत्व केले.
त्यातील सर्वात महत्त्वाची चळवळ म्हणजे:

“एक गाव – एक पाणवठा”

• समाजातील दलित, बहुजन, मागासवर्गीय, भटके-विमुक्त समाजाला सार्वजनिक विहिरी–तलावांवर प्रवेश मिळावा यासाठी मोहीम

• शेकडो गावांमध्ये प्रत्यक्ष गावकऱ्यांच्या मदतीने संघर्ष

• महाराष्ट्र सरकारला धोरणे बदलण्यास भाग पाडले

रेल्वे कुली, रिक्षाचालक, फेरीवाले चळवळ

बाबा आढावांनी आयुष्यभर केवळ एका गटासाठी नव्हे तर अनेक असंघटित कामगारांसाठी संघर्ष केला.

त्यांनी उभारलेल्या चळवळी

• रेल्वे कुली आंदोलन

• रिक्षाचालक हक्क चळवळ

• फेरीवाले, हातगाडीवाले संरक्षण चळवळ

• बीडी कामगारांच्या हक्कांसाठी संघर्ष

• साखर कारखान्यातील मजुरांसाठी लढे

त्यांची प्रत्येक चळवळ ही अहिंसक, शिस्तबद्ध आणि अत्यंत प्रभावी होती.

वास्तव्य प्रकल्प व लोककल्याण

कामगारांसाठी घरकुल, आरोग्य सुविधा, शिक्षण आणि पेन्शन यासाठी त्यांनी अनेक उपक्रम राबवले.
त्यांच्या नेतृत्वाखाली सामाजिक सुरक्षा कायद्यांसाठी सातत्याने आवाज उठवला जात आहे.

साहित्य व लेखन

बाबा आढाव यांनी अनेक पुस्तके, लेख, भाषणे लिहिली. त्यांची लिखित कामे समाजशास्त्र, श्रमिक प्रश्न आणि सामाजिक न्याय यावर आधारित आहेत.

पुरस्कार व सन्मान

त्यांच्या कार्याचा गौरव करण्यासाठी अनेक पुरस्कारांनी त्यांना सन्मानित केले गेले, त्यापैकी काही प्रमुख:

• महाराष्ट्र शासनाचा जीवनगौरव पुरस्कार

• लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे पुरस्कार

• अनेक सामाजिक संस्थांचे राष्ट्रीय आणि राज्यस्तरीय सन्मान

पण बाबा आढाव यांच्यासाठी सर्वात मोठा सन्मान म्हणजे साध्या सामान्य कामगारांचे प्रेम आणि आदर.

व्यक्तिमत्त्व

• अत्यंत साधी जीवनशैली

• अहिंसक व लोकशाहीवादी विचार

• प्रामाणिक, निर्भय, न्यायप्रिय

• कामगारांशी भावनिक नातं

• कधीही प्रसिद्धीची अपेक्षा नाही

बाबा आढाव यांचे प्रेरणादायी संदेश

• “कामगार हक्क म्हणजे भीक नव्हे, तो त्यांचा अधिकार आहे.”

• “समाजातील सर्वात खालच्या माणसासाठी लढताना तुमच्यातील माणूस जिवंत राहतो.”

बाबा आढाव हे केवळ एक समाजसेवक नाहीत, तर असंघटित कामगार चळवळीचे जनक आहेत.
त्यांच्या संघर्षामुळे लाखो कामगारांचे जीवन बदलले, त्यांना मान-सन्मान, स्वाभिमान आणि सामाजिक सुरक्षा मिळाली.
त्यांचे आयुष्य पुढील पिढ्यांसाठी प्रेरणादायी दीपस्तंभ आहे.