होय, भगवान बुद्धांनी आपल्या उपदेशात १२ प्रकारच्या दु:खांची आणि पाच उपादानस्कंधांची (पाच उपादान) स्पष्ट शिकवण दिली आहे. हे दोन्ही विषय विपश्यना साधनेसाठी अत्यंत महत्त्वाचे मानले जातात.
🌿 १२ प्रकारचे दु:ख (द्वादश दुःख)
बुद्धांनी अण्णत्ति पब्बा सुत्त आणि इतर प्रवचनांतून विविध प्रकारच्या दुःखांची ओळख दिली आहे. खाली सर्वसामान्यतः सांगितले जाणारे १२ दुःख प्रकार आहेत:
-
जाति दुःख – जन्म होणे हेच दुःख आहे.
-
जरामरण दुःख – वृद्धत्व आणि मृत्यू.
-
व्याधि दुःख – आजार.
-
सोका दुःख – शोक.
-
परिदेवा दुःख – विलाप.
-
दुःख (शारीरिक) – शरीराबाधा व वेदना.
-
दौमनस्य (मानसिक) – मानसिक वेदना.
-
उपायास दुःख – चिंता व अस्वस्थता.
-
अप्पियसंपयोग दुःख – अप्रिय व्यक्तींशी सहवास.
-
पियविप्पयोग दुःख – प्रिय व्यक्तीपासून वियोग.
-
इच्छितं न लभति दुःखं – जे हवे ते मिळत नाही.
-
पंचुपादानस्कंधा दुःख – पाच उपादानस्कंध हीच दुःखाची मूळ रचना आहे.
🔥 पंच उपादानस्कंध (पाच उपादान)
उपादान म्हणजे आसक्ती किंवा ग्रहण. पंच उपादानस्कंध म्हणजे व्यक्तीच्या स्वत्वाच्या (अहंभावाच्या) समजुतीचे पाच भाग – ज्यामध्ये आपण “मी” किंवा “माझं” असं समजतो:
-
रूप (शरीर) – पंचमहाभूतांनी बनलेलं शरीर.
-
वेदना (अनुभव) – सुख, दुःख, तटस्थ भावना.
-
संज्ञा (धारणा) – वस्तूंचं व घटना ओळखण्याची क्षमता.
-
संस्कार (प्रतिक्रिया) – मनातले संकल्प, इच्छाशक्ती, कर्म.
-
विज्ञान (चेतना) – जाणिवा, ज्ञान किंवा समज.
बुद्धांनी सांगितले की, या पाच उपादानस्कंधांवर आसक्ती हेच दुःखाचं मूळ कारण आहे. हे समजून आणि प्रत्यक्ष अनुभवूनच मुक्ती साधता येते – हाच विपश्यना साधनेचा गाभा आहे.
