विपश्यना ही बुद्धाने दिलेली एक प्राचीन ध्यानपद्धती आहे, जी “जसे आहे तसे” सत्याचे निरीक्षण करून मानसिक शुद्धी साधते. ही पद्धत आज श्री. सत्यनारायण गोयंका (एस. एन. गोयंका) यांच्या मार्गदर्शनाने जगभर लोकप्रिय झाली आहे. परंतु अनेकांना काही गोष्टी माहित नसतात — खाली अशा ११ कमी माहित असलेल्या गोष्टी दिल्या आहेत:
🔷 1. विपश्यना म्हणजे केवळ ध्यान नव्हे, तर जीवनशैली आहे
विपश्यना ही फक्त डोळे बंद करून ध्यान करणे नाही, तर दैनंदिन जीवनात क्षणोक्षणी आत्मनिरीक्षण करण्याची कला आहे.
🔷 2. बुद्ध धर्म स्वीकारणे आवश्यक नाही
विपश्यना शिकण्यासाठी बौद्ध धर्म स्वीकारणे किंवा कोणत्याही धर्माचे अनुयायी असणे आवश्यक नाही. ही तटस्थ, वैज्ञानिक पद्धती आहे.
🔷 3. ध्यान शिबिरात बोलणे पूर्णपणे बंद असते (मौन)
१० दिवसांच्या विपश्यना शिबिरात ‘नoble silence’ पाळले जाते — म्हणजे शारीरिक, वाचिक व मानसिक मौन, जे अनेकांना धक्का देणारे असते.
🔷 4. मोबाईल, पुस्तके, डायऱ्या वापरण्यास मनाई असते
ध्यानात पूर्ण एकाग्रता यावी म्हणून सर्व प्रकारची बाह्य संवाद साधने बंद केली जातात. त्यामुळे शिबिरात स्वतःशी संवाद घडतो.
🔷 5. ‘अनिच्चा’ (सर्व काही बदलते) या तत्वावर आधारित पद्धत
विपश्यना साधनेचा मूळ गाभा म्हणजे ‘अनिच्चा’ – प्रत्येक भावना, विचार, वेदना ही क्षणभंगुर आहे, हे अनुभवातून शिकवले जाते.
🔷 6. साधना संपूर्णपणे मोफत दिली जाते
१० दिवसांचे निवास, अन्न, शिक्षण – सर्व पूर्णपणे मोफत असते. कोणतेही शुल्क घेतले जात नाही. देणगी देणेही शिबिराच्या शेवटी ऐच्छिक असते.
🔷 7. शरीरातल्या संवेदना अनुभवून मनाचे निरीक्षण
विपश्यना शिकवते की, आपण प्रतिक्रिया न देता, शरीरात येणाऱ्या सूक्ष्म संवेदनांचा निरीक्षण करू शकतो – यातून मन शुद्ध होत जाते.
🔷 8. स्मशानात वापरण्यात येणाऱ्या तत्त्वज्ञानावर आधारित
बुद्धाने ही पद्धत जन्म, मृत्यू, दुःख यांच्या निरीक्षणातून विकसित केली. त्यामुळे ती थेट जीवनाच्या मूलभूत सत्याशी संबंधित आहे.
🔷 9. कोणताही जप, मंत्र, प्रार्थना नाही
विपश्यना ध्यानामध्ये कसलाही मंत्र किंवा धार्मिक विधी नाही. हे फक्त शुद्ध निरीक्षणावर आधारित ध्यान आहे – ज्याला “विज्ञानात्मक” ध्यान म्हणतात.
🔷 10. सततच्या सरावाची गरज असते
विपश्यना एकदाच शिकून उपयोग नाही. दररोज कमीत कमी २ वेळा (सकाळ-संध्याकाळ) १ तास ध्यान करण्याचा सल्ला दिला जातो.
🔷 11. हे आत्मसाक्षात्काराचे आणि मुक्तीचे साधन आहे
बुद्धाच्या मते, विपश्यना हे निर्वाण प्राप्तीचे, म्हणजेच संपूर्ण दुःखमुक्तीचे साधन आहे. ही केवळ तात्पुरती शांती नव्हे, तर अंतिम शुद्धी आहे.
🔚 निष्कर्ष:
विपश्यना ही आत्मशुद्धीची, मन:शांतीची आणि विवेकशक्ती विकसित करणारी शक्तिशाली पद्धत आहे. तिचा अनुभव घेण्यासाठी कोणत्याही धर्माची, जात-पात, वय, लिंगाची अट नाही.
