भरहुत स्तूपाची काही महत्त्वाची वैशिष्ट्ये:
भरहुत स्तूप हा भारतातील प्राचीन बौद्ध स्तूपांपैकी एक महत्त्वपूर्ण स्तूप आहे. तो मध्य प्रदेश राज्यातील सतना जिल्ह्यात भरहुत या गावात स्थित आहे. हा स्तूप मौर्य सम्राट अशोकाच्या काळात, म्हणजे इ.स.पूर्व 3ऱ्या शतकात बांधण्यात आला होता. भरहुत स्तूपाची विशेषता म्हणजे त्याच्या स्थापत्यशास्त्र आणि शिल्पकलेतील उत्कृष्टता.
बांधकाम आणि रचना:
भरहुत स्तूपाची रचना मौर्य स्थापत्यशास्त्राच्या प्रभावाखालील आहे. हा स्तूप मुख्यतः विटांनी बांधला गेला आहे आणि त्याच्यावर दगडांचा वापर करण्यात आला आहे. स्तूपाच्या भोवती एक परिक्रमा मार्ग आहे, ज्याच्या चारही बाजूंना सुंदर दरवाजे (तोरण) आहेत.
शिल्पकला:
भरहुत स्तूपातील शिल्पकला अत्यंत समृद्ध आहे. स्तूपाच्या रेलिंगवर आणि दरवाजांवर बौद्ध धर्माशी संबंधित अनेक कथा आणि घटक कोरलेले आहेत. या शिल्पांमध्ये जातक कथा, बोधिसत्त्वाच्या कथा, तसेच अनेक देवता आणि यक्ष यांच्या मूर्ती आहेत. हे शिल्प अत्यंत सूक्ष्म आणि कलात्मक आहेत.
ऐतिहासिक महत्त्व:
भरहुत स्तूप बौद्ध धर्माच्या प्रसाराच्या दृष्टिकोनातून अत्यंत महत्त्वाचा आहे. हा स्तूप बौद्ध धर्माच्या प्रारंभिक कालखंडातील सांस्कृतिक आणि धार्मिक जीवनाचे महत्त्वपूर्ण दस्तावेज आहे. भरहुत स्तूपाच्या शिल्पांमध्ये तत्कालीन समाजाची जीवनशैली, वस्त्र परिधान, आणि धार्मिक आचार-विचार यांचे चित्रण आहे.
पुरातत्त्वीय शोध:
भरहुत स्तूपाचा शोध 19व्या शतकात ब्रिटिश पुरातत्त्वज्ञ अलेक्झांडर कनिंगहॅम यांनी लावला. त्यांनी या स्तूपाची उत्तम प्रकारे खुदाई करून त्यातील शिल्पकला आणि वास्तुकलेचा अभ्यास केला.
आज, भरहुत स्तूपाच्या अनेक मूळ शिल्पांचा संग्रह कोलकात्याच्या भारतीय संग्रहालयात आहे. भरहुत स्तूप भारतीय इतिहास आणि कला या दोन्हीच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वपूर्ण ठरतो.
भरहुतचे महत्व काय?
भरहुत स्तूपाचे महत्त्व अनेक कारणांमुळे विशेष आहे. भारतीय स्थापत्यकला, शिल्पकला, आणि धार्मिक इतिहासाच्या दृष्टिकोनातून या स्तूपाचे योगदान अत्यंत महत्त्वाचे मानले जाते. त्याचे महत्त्व खालीलप्रमाणे आहे:
- बौद्ध धर्माच्या प्रसारात भूमिका:
भरहुत स्तूप मौर्य सम्राट अशोकाच्या काळात बांधला गेला होता, जेव्हा बौद्ध धर्म भारतभर प्रसारित होत होता. हा स्तूप बौद्ध धर्माच्या प्रसाराच्या दृष्टीने महत्त्वपूर्ण केंद्र होता. इथे अनेक बौद्ध भिक्षू आणि अनुयायी येत असत, ज्यामुळे बौद्ध धर्माचा प्रचार आणि प्रसार होण्यास मदत झाली.
- प्राचीन शिल्पकलेचे उदाहरण:
भरहुत स्तूपाची शिल्पकला अत्यंत समृद्ध आणि सूक्ष्म आहे. स्तूपाच्या रेलिंग्सवर आणि तोरणांवर (दरवाजांवर) कोरलेली शिल्पे बौद्ध धर्मातील जातक कथा, बोधिसत्त्वाच्या कथा, देवता, यक्ष, आणि अन्य धार्मिक घटकांचे वर्णन करतात. या शिल्पांमधून तत्कालीन समाजाची जीवनशैली, वस्त्र, आभूषणे, आणि धार्मिक आचार विचारांचे दर्शन होते. ही शिल्पकला मौर्य आणि शुंगकालीन भारतीय शिल्पकलेचा उत्कृष्ट नमुना आहे.
- ऐतिहासिक दस्तावेज:
भरहुत स्तूपाचे शिल्प आणि लेख प्राचीन भारतीय इतिहासाचे महत्त्वाचे दस्तावेज आहेत. यामध्ये तत्कालीन समाजातील धार्मिक आणि सांस्कृतिक जीवनाचे स्पष्ट चित्रण आहे. स्तूपाच्या शिल्पांमध्ये बौद्ध धर्माशी संबंधित विविध घटना, तसेच त्यावेळच्या लोकांच्या सामाजिक, आर्थिक, आणि सांस्कृतिक जीवनाचे वर्णन आहे.
- पुरातत्त्वीय महत्त्व:
भरहुत स्तूपाचा शोध 19व्या शतकात ब्रिटिश पुरातत्त्वज्ञ अलेक्झांडर कनिंगहॅम यांनी लावला. त्यांनी या स्तूपाची खुदाई करून त्यातील शिल्पकला आणि स्थापत्यकलेचा अभ्यास केला. यामुळे भरहुत स्तूप भारतीय पुरातत्त्वशास्त्राच्या दृष्टीनेही अत्यंत महत्त्वपूर्ण ठरला आहे.
- धार्मिक समन्वयाचे प्रतीक:
भरहुत स्तूपाच्या शिल्पांमध्ये बौद्ध धर्मासह अन्य धार्मिक प्रतीकांचेही दर्शन होते. यामुळे भरहुत स्तूप धार्मिक समन्वयाचे एक प्रतीक मानले जाते, जे भारताच्या बहुसांस्कृतिक आणि बहुधार्मिक परंपरेचे प्रतीक आहे.
या सर्व कारणांमुळे भरहुत स्तूप भारतीय इतिहास, धर्म, आणि कलावैभवाच्या अभ्यासासाठी एक अत्यंत महत्त्वाचे स्थळ आहे.
—————
अपील : मी प्रा. बी. आर. शिंदे ,(विशेष शिक्षा कर्णबधिर विभाग ,भारत सरकार ) सध्या सामाजिक कार्यासाठी लेखन स्वरूपात स्वताला समर्पित केले आहे . पूर्वी कर्णबधिर सरकारी क्षेत्रात कार्यरत होतो . तिथे पण मी ३१ वर्ष सेवा केली आहे . शेवटी आपले घर आपला समाज ,हयाचे ऋण देणे असते , ते मी करीत आहे .आपले हे हेच कर्तव्य असायला हवे . समाज कार्य करण्यास नक्कीच अर्थसहाय्य करावे . हयाच मूळ कारणाने समाज आज तळा गाळात आहे .राष्ट्रपिता महात्मा फुले यांनी सांगितल्या प्रमाणे ‘ अर्था विना शूद्र खचले ‘ माझ्या सारख्या अनेक धुरीण व्यक्तीने मोठया कसोसिने समाजात विविध पदावर राहून ,वेगवेगळ्या क्षत्रात कार्य केले आहे
जय भीम ! नमो बुद्धाय !
प्रा. बा र शिंदे ,नेरूळ नवी मुंबई ७०६
