🔶 प्रस्तावना:
धम्मचक्र प्रवर्तन दिन, म्हणजेच आषाढी पौर्णिमा, हा बौद्ध संस्कृतीतील एक अतिशय महत्त्वाचा आणि ऐतिहासिक दिवस आहे. याच दिवशी तथागत गौतम बुद्धांनी आपले पहिले धर्मोपदेश (धम्म देशना) वाराणसीजवळील इशीपतन मृगदाव (सध्याचे सारनाथ) येथे दिले. या उपदेशाला “धम्मचक्र प्रवर्तन” असे म्हणतात, म्हणजेच धम्माच्या चक्राचा प्रारंभ.
🔶 ऐतिहासिक पार्श्वभूमी:
सिद्धार्थ गौतम यांनी बोधगया येथे बोधीवृक्षाखाली ध्यान करून संपूर्ण ज्ञान प्राप्त केले. बुद्धत्त्व प्राप्तीनंतर त्यांनी पहिल्यांदा पाच भिक्षूंना (पंचवर्गीय भिक्खू – कोण्डञ्ञ, भद्धिय, वप्प, महानाम, अस्सजि) धर्म शिकवला.
या पहिल्या देशनेत बुद्धांनी “चार आर्य सत्य” आणि “अष्टांगिक मार्ग” या मूलभूत तत्त्वांची शिकवण दिली. या घटनेद्वारे बौद्ध संघाची स्थापना झाली. म्हणूनच, धम्मचक्र प्रवर्तन दिनाला बौद्ध संघाच्या जन्माचा दिवस देखील मानले जाते.
🔶 धम्मचक्र प्रवर्तन दिनाचे धार्मिक महत्त्व:
-
धम्माचा प्रचाराचा प्रारंभ:
गौतम बुद्धांनी याच दिवशी धम्माचा प्रचार सुरू केला. हे धम्म चक्र म्हणजे ज्ञान, करुणा, सम्यक जीवनपद्धतीचे प्रतीक आहे. -
चार आर्य सत्यांची घोषणा:
-
दुःख आहे
-
दुःखाचा कारण आहे
-
दुःखाचा नाश शक्य आहे
-
दुःखाच्या नाशाचा मार्ग आहे (अष्टांगिक मार्ग)
-
-
बौद्ध संघाची स्थापना:
बुद्धांनी पंचवर्गीय भिक्खूंना उपदेश देऊन त्यांना संघात सामावून घेतले. हा दिवस सांघिक जीवन आणि शिस्तबद्ध जीवनशैलीचा आरंभ दर्शवतो. -
मेट्टा (मैत्रीभाव) वाढवण्याचा दिवस:
या दिवशी मेत्ताभाव म्हणजे सर्व प्राण्यांप्रती दया, करुणा आणि मैत्रीचा भाव वाढवण्याचा सल्ला दिला जातो.
🔶 धम्मचक्र प्रवर्तन दिनाचे सामाजिक महत्त्व:
-
समता आणि मानवतेचा संदेश:
बुद्धांचा धम्म हा कोणत्याही जात, लिंग, वर्ण, किंवा वर्गभेदाविरहित आहे. त्यामुळे या दिवशी समानतेचा आणि सामाजिक न्यायाचा संदेश दिला जातो. -
आंबेडकरी चळवळीतील महत्त्व:
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी 14 ऑक्टोबर 1956 रोजी नागपूर येथे लाखो अनुयायांसह बौद्ध धर्म स्वीकारला. त्यांनी याच धम्मचक्र प्रवर्तनाचा आदर्श घेतला आणि नवबौद्ध चळवळीचा आरंभ केला. -
शांती व अहिंसेचा संदेश:
आजच्या हिंसक आणि तणावग्रस्त जगात, धम्मचक्र प्रवर्तन दिन शांती, संयम आणि आत्मविकासाचा मार्ग दाखवतो.
🔶 आषाढी पौर्णिमेचे वैशिष्ट्य:
-
ही पौर्णिमा वर्षावासाच्या प्रारंभाचीही नांदी असते, जिथे भिक्खू चार महिने एकाच ठिकाणी थांबून ध्यान व धम्माचे शिक्षण देतात.
-
विविध बुद्ध विहारांमध्ये या दिवशी विशेष धम्मदेशना, प्रार्थना सभा, मेत्ताभावना आणि धम्म चर्चा आयोजित केल्या जातात.
