अष्टांगिक मार्ग व दहा पारमिता

.*_¶ अष्टांगिक मार्ग :

१) सम्यक् दृष्टी :- निसर्ग नियमाविरुद्ध कोणतीही गोष्ट होऊ शकते ही गोष्ट न मानणे.

२) सम्यक् संकल्प :- म्हणजे योग्य निर्धार, विचार.

३) सम्यक् वाचा :- करुणायुक्त व सत्यपूर्ण वाचा (बोल) ठेवण्याचा प्रयत्न करणे.

४) सम्यक् कर्मान्त :- उत्तम कर्म म्हणजे योग्य कृत्ये करणे.

५) सम्यक् आजीविका :- वाईट मार्गाने आपली उपजीविका न करता ती सन्मार्गानेच करणे.

६) सम्यक् व्यायाम :- वाईट विचार निर्माण झाल्यास त्याचा त्वरित नाश करणे.

७) सम्यक् स्मृती :- तात्त्विक गोष्टींचे स्मरण करून चित्तास (मनाला) जागृत ठेवणे.

८) सम्यक् समाधी :- कोणत्याही वाईट विकारांना स्पर्श होऊ न देता दुष्ट प्रवृत्तींपासून मन अलग ठेवून चित्त प्रसन्न आणि शांत ठेवणे

.*_¶ सम्यक दृष्टी :

.*_¶ अष्टांगामध्ये पहिले सूत्र आहे- सम्यक दृष्टी. सम्यक दृष्टी म्हणजे जे आहे, जसे आहे तसेच पाहणे.

.*_¶ एखाद्या व्यक्तीविषयी मनात राग असेल किंवा काही पूर्वग्रह असतील, तर ती व्यक्ती जे काही करेल त्यात आपल्याला दोषच दिसू लागतात.

.*_¶ कधी कधी मन विषादाने भरून गेले असले की भव्य आकाश, तेजस्वी नक्षत्रे, सुगंधा ची आणि सौंदर्याची बरसात करणारी फुले यांच्या दर्शनाने आनंद होत नाही.

.*_¶ मूळ वस्तू जशी आहे तशी न बघता विकार ग्रस्त मनाने बघितली, की तिच्या बाबतीतील आपले आकलन दूषित होते.

.*_¶ म्हणून माणूस, वस्तू, निसर्ग सगळ्यां कडे शांत, समतोल, पूर्वग्रह विरहित दृष्टीने बघावे.

.*_¶ म्हणजे बघणारा आणि बघितले जाणारे यांच्यात योग्य संबंध प्रस्थापित होतात.

.*_¶ सम्यक संकल्प :

.*_¶ दुसरे सूत्र आहे, सम्यक संकल्प. आपला संकल्प, आपले ध्येय हे फार आवाक्या बाहेरचे नको तसेच फार साधे, अगदी सहज साध्य, कुवती पेक्षा पुष्कळ कमी असे ही नको.

.*_¶ आपल्या नेहमी च्या जगण्यात, विशेषत: आजच्या काळात तर सम्यक संकल्प फार महत्त्वाचा ठरतो.

.*_¶ आपल्या मुलांसाठी अवास्तव अपेक्षा बाळगणारे पालक मुलांसमोर न झेपणारे ध्येय ठेवतात.

.*_¶ त्या ध्येयाकडे वाटचाल करताना मुले आणि पालक दोघेही दु:खी होतात.

.*_¶ ध्येय साध्य झाले नाही की आत्मविश्वास ओसरू लागतो. ताण येतो. आपण पालकांच्या अपेक्षा पुऱ्या करू शकलो नाही याचे दु:ख होते.

.*_¶ अशा वेळी आत्यंतिक निराशेने मुलांनी आत्महत्या केल्याचीही उदाहरणे सुद्धा आहेत.

.*_¶ या खेरीज संकल्पा मध्ये दुराग्रह असू शकतो. खोटी प्रतिष्ठा आणि अहंकारा पायी अमुक एक करून दाखवीन आणि मगच विसावेन, या संकल्पा मुळे आयुष्यांतील मौल्यवान काळ फुकट जाऊ शकतो.

.*_¶ मनापासून नको असलेली गोष्ट करणे म्हणजे मानसिक शक्तींचा अपव्यय असतो.

.*_¶ दुसरीकडे आळशीपणा करून, आपल्या कडे असलेली शक्ती, ताकद, कौशल्य फुकट घालविणे हे सुद्धा दु:खदच म्हणावे लागेल.

.*_¶ ही माणसे आपले आणि समाजाचे नुकसान करीत असतात. तेव्हा कुवती नुसार समतोल ध्येय म्हणजे सम्यक संकल्प आवश्यक असतो.

.*_¶ सम्यक वाणी :

.*_¶ हे तिसरे सूत्र आहे, सम्यक वाणी. आपले बोलणे सत्य, सरळ आणि प्रिय असावे.

.*_¶ खोटेपणा, ढोंग फसवणूक आपले अनेक तऱ्हांनी नुकसान करतात. आपल्या रोजच्या जगण्यात पुष्कळदा आपण आत काही तरी दडवतो, लपवतो.

.*_¶ एखाद्या बद्दल राग असताना बाहेर मात्र गोड गोड बोलतो. राग दडपल्यामुळे तो वेगळ्या प्रसंगी वेगळ्या मार्गाने बाहेर पडू शकतो.

.*_¶ अशी माणसे अकारण हिंसक होऊ शकतात. विपरीत किंवा बदलून न सांगता जे आहे जसं आहे तसं सांगायला हवे .

.*_¶ राजाचे हेर किंवा मंत्री खोटे आणि गोड बोलू लागले तर राज्याचा विनाश ओढवेल.

.*_¶ स्तुतीही नव्हे आणि निंदाही नव्हे. साधे पणी अहिंसात्मक तऱ्हेने सत्य सांगणे.

.*_¶ गरज नसताना वृथा न बोलणे या सर्व बाबी सम्यक वाणीत समाविष्ट होतात.

.*_¶ सम्यक कर्मांत :

.*_¶ चौथं सूत्र आहे सम्यक कर्मांत. योग्य ते आणि योग्य तेवढं कर्म करणं म्हणजे सम्यक कर्मांत. यात आत्महत्या, चोरी, हिंसा, परस्त्री विषयी लोभ, अशी सारी कर्मे निषिद्ध आहेत.

.*_¶ दुसरीकडे कितीही मिळाले तरी, ‘अजून हवे’ ची लालसा न सुटणे, त्यासाठी जिवाच्या आकांताने कर्म करीत राहणे हे सुद्धा वर्ज्य असावे.

.*_¶ सगळे ज्ञानी लोक याचा उद्घोष करतात. या संदर्भातील टॉलस्टॉयची कथा प्रसिद्ध आहे.

.*_¶ एका माणसाला सांगितले गेले की, सकाळ पासून संध्याकाळ पर्यंत तू जिथ पर्यंत धावत जाशील तेवढी जमीन तुझी होईल.

.*_¶ सूर्यास्ता पर्यंत खूप अंतर पार करायला हवे म्हणून तो लोभा मुळे जोराने धावत राहिला.

.*_¶ सूर्यास्त झाल्यावर तो थांबला आणि अति श्रमाने मृत्यू पावला. त्याला पुरण्यास साडेतीन हात जमीन पुरेशी झाली.

.*_¶ आपल्याला योग्य असे साध्य ठरविल्यावर त्या दिशेने शांतपणे कर्म करत राहणे, म्हणजे सम्यक कर्मांत.

.*_¶ सम्यक उपजीविका :

.*_¶ सम्यक उपजीविका हे पाचवे सूत्र आहे. आपली उपजीविका ही आपल्या आवडीनुसार असावी. परंतु त्यापासून इतरांना त्रास, दु:ख, कष्ट, कोणतीही इजा होता कामा नये.

.*_¶ उपजीविका सन्मार्गाने करावी. चोरी, फसवा फसवी, पाप, हिंसा करून उपजीविका करू नये.

.*_¶ आपण जितक्या खोटय़ा गोष्टी करून आणि इतरांना त्रास देऊन उपजीविका करतो.

.*_¶ तितकेच आपण अपराधी, भीतिग्रस्त, संतापी असतो. समाधानी, शांत जीवनापासून वंचित राहतो.

.*_¶ चंबळच्या डाकूंना सुद्धा ही गोष्ट अनुभवाला आली म्हणून त्यांनी खून, दरोडे, मारामाऱ्या, लुटालूट सोडून विनोबां पुढे शस्त्रे ठेवीत, शरणागती पत्करली व शेतीसारखी कष्टाची पण शांत, समाधानी उपजीविका पत्करली.

.*_¶ सम्यक व्यायाम :

.*_¶ सम्यक व्यायाम हे सहावे सूत्र आहे. वाईट विचार मनात उत्पन्न होऊ नये. म्हणून सतत प्रयत्न करीत राहणे.

.*_¶ उदा. दुसऱ्याचे धन हडप करावे असा विचार मनात नसतो, पण तशी संधी समोर आली तर मोह होऊ शकतो.

.*_¶ अशा प्रसंगीही वाईट विचार न करण्याचे वळण मनाला लावायला हवे. वाईट विचारांनी फक्त विध्वंस घडतो.

.*_¶ त्यामुळे एकतर मनाला टोचणी लागते किंवा अधिक विध्वंसाची आग भडकते.

.*_¶ चांगली कृत्ये करणे, मनात सुविचार उत्पन्न होतील असा प्रयत्न करणे, सुविचार मनात नीट रुजविणे, ते पूर्णत्वाला नेऊन जीवनात त्यांचा अंतर्भाव करणे या मानसिक प्रयत्नांना सम्यक व्यायाम म्हणतात.

.*_¶ सम्यक स्मृती :

.*_¶ सम्यक स्मृती हे सातवे सूत्र आहे. व्यर्थ ते विसरणे आणि सार्थ ते स्मरणात ठेवणे.

.*_¶ असे दैनंदिन जीवनात घडावयास हवे. पण उलटच घडते. वाईट गोष्टींच्या स्मृती पक्क्या होतात. कोणी आपल्या करता काय केले.

.*_¶ हे लक्षात राहात नाही. उलट काय केले नाही तेवढे मात्र लक्षात राहते. दैनंदिन जीवनात हेच दु:खाला कारणीभूत ठरते.

.*_¶ आपल्या शरीर मनातील सुखदु:खादींचे साक्षित्वाने अवलोकन करीत त्यांचे स्वरूप समजावून घेणे, त्याबाबतीत मन सावध, जागृत व संतुलित असणे म्हणजे सम्यक स्मृती.

.*_¶ सम्यक समाधी :

.*_¶ सम्यक समाधी हा अंतिम टप्पा आहे. दैनंदिन जीवनात त्याचा अवलंब करणे फार कठीण आहे.

.*_¶ दु:ख आणि षड्रिपूंच्या पलीकडे जात अंतिम सत्यापर्यंत पोहोचण्या साठी सात्त्विक मार्गाने जगता जगता हळूहळू मनाची तयारी होऊन ‘हर्ष खेद ते मावळले’ अशी स्थिती आली की मन विशुद्ध आनंदाने भरून जाते. अंतर्यामीच्या या स्थितीला सम्यक समाधी असे म्हणता येईल.

.*_¶ दहा पारमिता ह्या शील मार्ग अाहेत..

१) शील : शील म्हणजे नीतिमत्ता, वाईट गोष्टी न करण्याकडे असलेला मनाचा कल.

२) दान : स्वार्थाची किंवा परतफेडीची अपेक्षा न करता दुसर्‍याच्या भल्यासाठी स्वतःची मालमत्ता, रक्त, देह अर्पण करणे.

३) उपेक्षा : निरपेक्षतेने सतत प्रयत्‍न करीत राहणे.

४) नैष्क्रिम्य : ऐहिक सुखाचा त्याग करणे.

५) वीर्य : हाती घेतलेले काम यत्किंचितही माघार न घेता अंगी असलेल्या सर्व सामर्थ्यानिशी पूर्ण करणे.

६) शांती : शांति म्हणजे क्षमाशीलता, द्वेषाने द्वेषाला उत्तर न देणे.

७) सत्य : सत्य म्हणजे खरे, माणसाने कधीही खोटे बोलता कामा नये.

८) अधिष्ठान : ध्येय गाठण्याचा दृढ निश्चय.

९) करुणा : मानवासकट सर्व प्राणिमात्रांविषयी प्रेमपूर्ण दयाशीलता.

१०) मैत्री : मैत्री म्हणजे सर्व प्राणी, मित्र, शत्रू याविषयीच नव्हे तर सर्व जीवनमात्रां विषयी बंधुभाव बाळगणे.

–“आप सबका मंगल हो”–